Projekt OSNOWA opiera się na pięciu kluczowych założeniach.
1. Analiza produkcji niewiedzy jest równie ważna jak analiza produkcji wiedzy
W projekcie opieramy się na ustaleniach dokonanych w obszarze badań zwanym agnotologią. Agnotologia oznacza badanie celowego wytwarzania strachu, niewiedzy lub wątpliwości. Jej główną taktyką jest rozpowszechnianie wybiórczych, niedokładnych lub mylących danych naukowych. Słowo agnotologia zaproponował amerykański historyka nauki Roberta N Proctora i językoznawca I. Boala. Pochodzi od greckiego słowa agnosis, oznaczającego „nie wiedzieć”. Głównym założeniem agnotologii jest dostrzeżenie, że szkoły i uniwersytety zazwyczaj koncentrują się na wytwarzaniu wiedzy, a nie na uczeniu studentów, jak rozpoznać jej złego bliźniaka – niewiedzę (ignorancję). Proctor wyróżnił kilka rodzajów niewiedzy, nie wszystkie oceniając jako mające negatywny wpływ społecznych. Na przykład brak powszechnej wiedzy jak zrobić bombę atomową jest czymś pozytywnym. Niewiedza to także początek dociekań naukowych, stąd nie jest czymś negatywnym niewiedza typu sokratejskiego czy niewiedza będąca wyrazem ważnego w nauce zorganizowanego sceptycyzmu (R. Merton). Proctor wskazuje również na niewiedzę będącą efektem selektywnego doboru informacji
Tym na czym będzie się koncentrować projekt to pokazanie w jakiś sposób wytwarzana jest i promowana niewiedza (ignorancja) jako celowa strategia.
Chcemy w swoim projekcie dostarczyć narzędzi do rozpoznawania taktyk szerzenia niewiedzy i w konsekwencji umożliwić kontrdziałania. Badania podejmowane przez kierownika projektu relacją między lękami naukowymi i dystrybucją wiedzy naukowej pokazały, że w diagnozowaniu takich zjawisk jak ruch antyszczepionkowy, negacjoniści klimatyczni i inne ruchy naukowe nie da się zastosować tzw. deficytowego modelu wiedzy. To znaczy postawa tych osób nie wynika z braku wiedzy. Ale potwierdza się rozpoznanie dokonane także przez badaczy związanych z nurtem badań nad niewiedzą (agnotologii), że kluczowy jest poczucie zamętu, nadmiaru, niepewności i wątpliwości. Potwierdzają to też badania nad zaufaniem do nauki State of Science Index, które zostało zrealizowane przez firmę 3M w Polsce w czasie pandemii COVID 19, gdzie, mimo że generalnie wzrosło zaufanie do nauki to za główną przyczynę sceptycyzmu uznawano, że istnieje wiele konkurencyjnych opinii naukowców. W projekcie skoncentrujemy się właśnie na tym kluczowym dla dzisiejszej sfery publicznej aspekcie – wytwarzaniu społecznym niewiedzy poprzez tworzenie smogu informacyjnego, wątpliwości i niepewności.
2. Analiza taktyk wytwarzania niewiedzy jest kluczowa
W kluczowej dla dziedziny agnotologii książce pracy Agnotology: the masking and unmaking of ignorance R. Proctor i L. Schiebinger w pokazali szereg taktyk wytwarzania niewiedzy. Najbardziej znane przykłady w dziedzinie nauki i medycyny obejmują kampanie mające na celu przekonanie ludzi, że zmiany klimatyczne zostały wyolbrzymione, że kontrola broni nie zmniejszy liczby morderstw, że szczepienia powodują więcej szkód niż korzyści, lub że związek między paleniem a rakiem jest nadal nieudowodniony.
W projekcie podążamy tym tropem.
W projekcie stworzymy narzędzia mające na celu nauczenie rozpoznawania takich taktyk, trików, chwytów używanych przez organizacje, osoby, think tanki, ośrodki propagandy i dezinformacji. Ma to na celu wydobycie zestawu takich „złych praktyk”, które pozwolą na rozpoznawanie ich niezależnie od aktualnej treści sporu. Jest to kluczowe, gdyż jak wskazują badania działania „siewców wątpliwości” oddziaływają nie poprzez bezpośrednie nakłanianie do jakiegoś stanowiska, ale poprzez wytwarzanie zamętu, wątpliwości, tworzenie „mętnej wody”.
Ich bezpośrednim celem jest bowiem wywołanie zniechęcenia do uczestnictwa w racjonalnej debacie publicznej, spowodowanie podziałów społecznych i alienacji. Stąd branie udziału w sporach i debatach tylko przyczynia się do zwiększenia chaosu informacyjnego. Kluczowe jest rozpoznanie dezinformacji i nauczenie obywateli umiejętności wycofania się i niebrania udziału w takich „grach dezinformacji”. Czy formułując inaczej, nie da się wypić całego oceanu informacji, aby poznać informację prawdziwą, więc należy dać narzędzia, aby móc w tym oceanie płynąć. Rozszerzone to zostanie przez zaaplikowanie modelu CONSPIR, czyli techniki identyfikacji ośmiu markerów myślenia spiskowego (w oparciu o model CONSPIR) opracowanego przez członka zespołu Mariusza Szynkiewicza (wraz z J. Boruszewskim). W ten sposób dodatkowo uzupełnimy badania nad niewiedzą, które zwykle prowadzone są w ramach studiów nad nauką i techniką o wymiar metodologiczny i filozoficzny.
3. Obiegi wiedzy akademickiej w społeczeństwie są kluczowe dla trwania społeczeństw demokratycznych,
W projekcie podzielamy założenie, że krążenie wiedzy naukowej w społeczeństwie oraz wytwarzanie aktywnych obywateli mających kompetencje mogące pozwalające im włączać się w naukową debatę publiczną są kluczowe. Obywatele powinni mieć narzędzia powalające im na włączanie się w obieg faktów i naukowych i tworzenie tzw. nauki obywatelskiej.
Aby to czynić muszą mieć dostęp do narzędzi pozwalających im na rozpoznawanie złych praktyk w tym także taktyk nadużywania autorytetu nauki w szerzeniu niewiedzy i dezinformacji. Kierownik projektu korzysta z doświadczenia uzyskanego we wcześniejszych zakończonych (kierownik w projekcie Struktury wiedzy wobec kontrowersji naukowo-społecznych NN 116695040) i trwających grantach (członek zespołu badawczego w projekcie Społeczne obiegi wiedzy w praktykach humanistyki akademickiej NCN Opus-19, 2020/37/B/HS2/00955). Wynika to z przekonania, że prowadząc badania i popularyzując je nie powinniśmy odpowiadać na cudze pytania, to znaczy powinniśmy poruszać kwestie kluczowe dla naszego lokalnego kontekstu i wyzwań.
W aktualnym projekcie zostanie wykorzystany alternatywny model krążenia wiedzy naukowej w społeczeństwie półperyferyjnym stworzony przez A. W. Nowak, K. Abriszewskiego (wraz z M. Wróblewskim) i przedstawiony m.in. w książkach Czyje lęki? Czyja Nauka? Mapowanie kontrowersji naukowo-społecznych oraz Polish Science & Technology Studies in New Millennium, red. K. Abriszewski, A. Derra, A.W. Nowak, wyd. Peter Lang, 2022 oraz licznych artykułach.
Stworzony model był konsekwentnym połączeniem podejścia w ramach społecznych studiów nad nauką i technika z aparatem filozoficznym. Pozwolił on na zerwanie z czysto epistemologicznym, czyli skupionym na treściach podejściu do sporów nauka-pseudonauka i rozwinął równoczesną analizę infrastruktury wiedzy jak i infrastruktury wytwarzającej lęki i wątpliwości. To pozwoliło elastycznie stosować ów model do wielu kontrowersji naukowo społecznych. Dzięki temu pozwoliło to powiązać analizę instytucjonalną i socjologiczną rozpoznającą wytwarzanie lęków, wątpliwości i ignorancji z analizą filozoficzną pokazującą konsekwencje poznawcze. Na uwagę zasługuje fakt, że model ten sprawdził się też w okresie pandemii COVID-19, a kierownik projektu w oparciu o niego wielokrotnie zabierał głos ekspercki w okresie pandemii (w mediach elektronicznych, prasie, radio).
4. Analiza lokalnych kontrowersji naukowo-społecznych i polskich praktyk wytwarzania niewiedzy w Polsce
W projekcie przeprowadzone zostanie usytuowane mapowanie kontrowersji naukowo-społecznych, sztucznie wytwarzanych kontrowersji i innych przykładów tzw. panik moralnych praktyk jako taktyk, sposobów wytwarzania niewiedzy. Dokonane to zostanie dzięki monitorowaniu in vivo polskich mediów, mediach społecznościowych oraz prasie w okresie trwania projektu. Kierować się będziemy w tym zakresie patriotyzmem epistemologicznym, czyli podejściem proponowanym przez członka zespołu K. Abriszewskiego, to znaczy preferowania, o ile to możliwe rodzimych tradycji naukowych i publikacji pozostając równocześnie w dialogu z obiegiem międzynarodowym. Ma to na celu połączenie przywołanych studiów nad nauką i techniką i agnotologii z rodzimymi tradycjami czy to zakresie socjologii wiedzy (L Fleck), czy to naukoznawstwa (M. Kokowski) oraz historii techniki (S. Łotysz). Wiąże się to z pytaniem ważnym dla projektu i wiążącym z koniecznością usytuowania lokalnie prowadzonych badań, a które to pytanie brzmi:
Czy warto odpowiadać na cudze pytania?
Dlatego w projekcie skupimy się na wyzwaniach jakie pojawiły się wraz z ruchami antyszczepionkowymi i pandemią COVID 19 Polsce, rosyjską napaścią na Ukrainę i działaniami rosyjskiej propagandy oraz polskimi dyskusjami wokół kwestii energetycznych i zagrożeń klimatycznych.
5. Popularyzacja i upowszechnianie wiedzy są równie ważne jak jej wytwarzanie\
W projekcie stoimy na stanowisku, że upowszechnianie wiedzy i jej popularyzacja jest równie ważne jak jej wytwarzanie. W demokratycznych społeczeństwach opartych na wiedzy to kluczowy warunek rozwoju. Analizowane strategie wytwarzania niewiedzy są świadomie nakierowane na zakłócanie tego procesu przez społeczne szerzenie niewiedzy i dezinformacji (w ramach strategii wytwarzania strachu, niepewności i wątpliwości).
Dlatego projekt świadomie wpisuje się w strategię zwalczania tych „złych praktyk” i stwarzanie infrastruktury i praktyk, które będą w stanie konkurować i walczyć z siewcami strachu niepewności i wątpliwości. Dlatego w projekcie kluczowy nacisk położony będzie na popularyzacje, upowszechnianie wyników i docieranie do jak najszerszej publiczności oraz nacisk na wytworzenie i następnie upowszechnienie mające na celu rozwój kompetencji w zakresie wykrywania dezinformacji i wytwarzania niewiedzy. Wypełnić chcemy to nie tylko poprzez stworzenie podręcznika, swoistego przewodnika pokazującego taktyki szerzenie niewiedzy, ale także poprzez stworzenie podcastów popularnonaukowych. W przypadku podręcznika zwrócimy uwagę także na jego formę wizualną, gdyż materiały dezinformacyjne często przyciągają atrakcyjną formą.
Podcasty natomiast gwałtownie zyskują na popularności, czego przejawem jest nie tylko stale rosnąca liczba produkowanych w ten sposób treści, ale i uzupełnienie oferty takich platform streamingowych jak Spotify oraz YouTube o możliwość udostępniania własnych słuchowisk. Szczególną grupę podcastów stanowią treści o charakterze popularnonaukowym. Są one nie tylko dobrą formą promocji nauki, lecz także niezwykle potrzebną formą edukacji zaspokajającą potrzeby poznawcze słuchaczy.W dobie niekontrolowanego wzrostu ilości tzw. fake newsów, szerzenia dezinformacji czy obniżania autorytetu nauki rola tego typu treści popularnonaukowych jest nie do przecenienia, gdyż konkurują i walczą „o uwagę” bezspośrednio, to znaczy w tych kanałach, które też służą do rozpowszechniania społecznie tworzonej niewiedzy.
